4857 Sayılı İş Kanunu’nun 29. Maddesi ile işverenin; ekonomik, teknolojik, yapısal ve benzeri işletme, işyeri veya işin gerekleri sonucu, işyerinden en az on ve daha fazla işçiyi bir aylık süre içerisinde çıkarması durumu, “toplu işçi çıkarma” olarak tanımlanmıştır. Toplu işçi çıkarılan işyerinde işten çıkarma (fesih), işveren tarafından olmalı ve iş sözleşmesinin haklı nedenle feshi dışındaki yollarla yani İş Kanununun 17. Maddesi uyarınca gerçekleşmelidir.
20 ile 100 işçi arasında çalışanı bulunan işyerinde, en az 10 işçinin, 101 ile 300 işçi arasında çalışanı bulunan işyerinde, en az yüzde on oranında işçinin, 301 ve daha fazla çalışanı bulunan işyerinde, en az 30 işçinin, İş Kanunu’nun 17. maddesi uyarınca ve bir aylık süre içinde aynı tarihte veya farklı tarihlerde son verilmesi toplu işçi çıkarma sayılır. İşyerinin bir bölümünün kapatılması, otomasyona geçilmesi ya da işyerinin bütünüyle kapatılarak kesin ve devamlı surette faaliyete son verilmesi toplu işçi çıkarmayı gerekli kılan durumlardır.
Toplu işçi çıkarmayı gerektiren durumlardan biriyle karşılaşan işveren ve toplu işçi çıkarma eğilimi taşıyan işverenin bunun için gerekli olan prosedürü işletmesi şarttır.
Otuz Gün Önceden Bildirimde Bulunma Yükümlülüğü
Yasanın aradığı koşul, bir ay içinde işçileri işten çıkarmak durumunda kalacak olan veya buna karar veren işverenin bunu en az 30 gün önceden bildirmesidir. İşveren toplu işçi çıkaracağını en az 30 gün önceden işyeri sendika temsilcilerine, ilgili Bölge Müdürlüğüne ve Türkiye İş Kurumu’na yazılı olarak bildirmekle yükümlüdür. Bu bildirimde işçi çıkarmanın sebebi, çıkarılacak işçi sayısı ve işten çıkarmanın ne zaman yapılacağının belirtilmesi zorunludur.
Uyulması gereken prosedürü bir örnekle açıklamak gerekirse; İşveren toplu işçi çıkarma kararını 1 Ekim 2016 ile 1 Kasım 2016 tarihleri arasındaki 1 aylık süreçte uygulamak istiyorsa; ilgili yerlere 1 Ekim 2016 tarihinden en az 30 gün önce, yani en geç 31 Ağustos tarihinde bildirimde bulunmalıdır.
Sendika Temsilcileri ile Görüşme Yükümlülüğü
İşveren, otuz gün önceden bildirimde bulunduktan sonra konu hakkında işyeri sendika temsilcileri ile de bir görüşme yapmak zorundadır. Yapılacak görüşmelerde, toplu işçi çıkarmanın önlenmesi ya da çıkarılacak işçi sayısının azaltılması ve çıkarmanın işçiler açısından olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi konuları ele alınır. Görüşmelerin sonunda toplantının yapıldığını gösteren bir tutanak düzenlenir.
İşyerinin bütünüyle kapatılarak kesin ve devamlı suretle faaliyete son verilmesi halinde; işveren sadece durumu en az otuz gün önceden ilgili bölge müdürlüğüne ve Türkiye İş Kurumuna bildirmek ve işyerinde ilan etmekle yükümlüdür. Böyle bir durumda işçilerin çıkarılmasının önlenmesi veya işçi sayısının azaltılması gibi hususların konuşulmasına gerek görülmediği için sendika temsilcilerine bildirim ve onlarla görüşme yapmak yükümlülüğü bulunmamaktadır. Tümüyle kapatılacak ve işçi çıkarımı yapılacak olan işyerinde ilgili kurumlara bildirim yükümlülüğüne ek olarak yalnızca “ilan yükümlülüğü” vardır. Bu ilanın yazılı olarak yapılması ispat açısından önem teşkil etmektedir.
İşçilerin Haklarını Ödeme Yükümlülüğü
İşveren, toplu işçi çıkarmalarda işçilere çalışma sürelerine uygun olarak ihbar öneli vermek veya ihbar tazminatı ödemek bunun yanında kıdem tazminatı da ödemek zorundadır. Kullanılmamış izin bakiyelerinin işçiye peşinen ödenmesi gerekmektedir.
Bu noktada önemle belirtmek gerekir ki; fesih bildirimleri, işverenin toplu işçi çıkarma isteğini Bölge Müdürlüğüne bildirmesinden otuz gün sonra hüküm doğurur. Bir başka anlatımla, işçilerin normal olarak İşK.m.17’ye dayanılarak yapılacak iş sözleşmesi fesihlerinde uyulması gereken “fesih bildirim süreleri” (2, 4, 6, 8 haftalık ihbar önelleri), Bölge Müdürlüğüne otuz gün önceden yapılan bildirim süresi içinde işlemeyecek, otuz günlük sürenin sonundan itibaren işlemeye başlayacaktır.
Bu nedenle, işçilerin kıdemleri de ya “bildirim süresine ait ücretin peşin ödenmesi” halinde otuzuncu günün sonu itibariyle ya da “bildirim süresinin (ihbar önelinin) iş arama izinli kullandırılması” halinde önel sonu itibariyle hesaplanarak gerekli ödemeler yapılmalıdır. Özetle; işverence iş sözleşmelerinin feshedileceği tarihten otuz gün veya daha önce Bölge Müdürlüğüne bildirimde bulunulması halinde, sözleşmeler belirtilen tarih itibariyle feshedilmiş olacak ve bunlara ihbar önelleri eklenerek sözleşmelerin sona erdiği tarih belirlenecektir.
Toplu İşçi Çıkarma Prosedürüne Aykırılığın Sonuçları
Toplu işçi çıkarma prosedürüne aykırılık, yasanın öngördüğü prosedürden herhangi birinin yerine getirilmemesi ile ortaya çıkar. Prosedüre aykırılık; Bölge Çalışma Müdürlüğüne bildirim yükümlülüğüne aykırılık ya da işyeri sendika temsilcileri ile Türkiye İş Kurumuna bildirim yükümlülüğüne aykırılığı ifade eder.
4857 Sayılı Yasa’nın 29. maddesinde belirtilen hükümlere aykırı olarak işçi çıkaran işverene her bir işçi için 584,00 TL (2016) idari para cezası uygulanmaktadır. İkinci bir yaptırım ise, fesihlerin bildirimden otuz gün sonra hüküm doğacağına ilişkin hukuki yaptırımdır. Prosedüre aykırı toplu işçi çıkarma işlemine maruz kalan işçiler, Bölge Müdürlüğüne bildirimden önce yapılmış olan feshin geçersizliğini ileri sürerek İş Mahkemelerine başvurabileceklerdir.