İnsan hakları standartlarının yükseltilmesi amacıyla Türkiye İnsan Hakları Kurumu Kanunu hazırlanıp 30.06.2012 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Kanun uyarınca bu amaca hizmet etmek üzere Türkiye İnsan Hakları Kurumu kurulmuştur. 20.04.2016 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan 6701 sayılı Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kanunu (“Kanun”) ile Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu kurularak Türkiye İnsan Hakları Kurumu’nun yerini almıştır. İnsan haklarının korunmasının ayrı bir kanun ile düzenlenmesi; Birleşmiş Milletler Avrupa Komisyonu’nun 20 Aralık 1993 tarihinde kabul ettiği “İnsan Haklarının Geliştirilmesi ve Korunması İçin Kurulan Ulusal Kurumların Statüsüne İlişkin İlkeler”in ortaya koyduğu asgari standartları sağlama ihtiyacı sonucu ortaya çıkmıştır. Kanun tasarısında Türkiye’de de Avrupa’da öngörülmüş olan standartların altında kalmamak üzere bir çalışma yapıldığı belirtilmiştir. Bu şekilde yürürlüğe konulan Kanun’un amacı insan onurunu temel alarak insan haklarının korunması ve geliştirilmesi, kişilerin eşit muamele görme hakkının güvence altına alınması, hukuken tanınmış hak ve hürriyetlerden yararlanmada ayrımcılığın önlenmesi ile bu ilkeler doğrultusunda faaliyet göstermek, işkence ve kötü muameleyle etkin mücadele etmek olarak tanımlanmıştır. Söz konusu amaçları gerçekleştirmek üzere Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu’nun (“Kurum”) kurulması öngörülmüştür. Kurum’a Kanun’un amacına hizmet etmek üzere çeşitli görevler yüklenmiştir. Bu görevler özetle, insan haklarının korunmasına, geliştirilmesine, ayrımcılığın önlenmesine ve ihlallerin giderilmesine yöneliktir. Kurum bu konuda inceleme ve araştırma yapmak, raporlar hazırlamak, görüş, tavsiye ve önerilerde bulunmak, bilgilendirme ve eğitim faaliyetlerini gerçekleştirmek ve insan hakları ihlali iddialarını incelemekle yetkilidir. Kanun’un vatandaşlar nezdinde işletilmesi Kurum’a başvurular aracılığıyla sağlanmaktadır. İnsan hakları ihlaline uğradığını iddia eden vatandaşlar Kurum’a başvurabilmektedir.

–Kimler Başvurabilir: Her gerçek veya tüzel kişi Kurum’a başvuru hakkına sahiptir.

–Başvuru Nereye Yapılır: Başvurular doğrudan Kurum’a veya Kurum’un gerekli gördüğü yerlerde açtığı bürolara elden verilebileceği gibi posta, elektronik posta veya faks yoluyla da gönderilebilir. Kurum tarafından oluşturulan elektronik sistem aracılığıyla da başvuru yapılabilir. Ayrıca, illerde valilikler veya ilçelerde kaymakamlıklar aracılığıyla da başvuru yapılabilmektedir.

–Başvurunun Konusu: Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kanununun Uygulanmasına İlişkin Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (“Yönetmelik”) ile başvurunun konusu Kanun kapsamında cinsiyet, ırk, renk, dil, din, inanç, mezhep, felsefi ve siyasi görüş, etnik köken, servet, doğum, medeni hâl, sağlık durumu, engellilik ve yaş temellerine dayalı ayrımcılık yasağı ihlalleri olarak belirlenmiştir. Ancak, Yasama ve yargı yetkilerinin kullanılmasına ilişkin işlemler, Hâkimler ve Savcılar Kurulu kararları ile Anayasanın yargı denetimi dışında bıraktığı işlemler başvurunun konusu olamaz. Ayrıca, Kurum’un görev alanı içerisine girmeyen başvurular, hakkın kötüye kullanılması niteliğindeki başvurular ve dava konusu olmuş başvurular da işleme konulmamaktadır. Dava açma süresi içinde Kurum’a başvuru yapıldığı takdirde bu başvuru işlemeye başlamış olan dava açma süresini durdurur. İnceleme ve araştırma devam ederken başvuru konusuyla ilgili olarak dava açılması hâlinde Kurum inceleme ve araştırmasını sonlandırmaktadır.

–Başvuru Ücreti: Kurum’a yapılan başvurulan karşılığında herhangi bir ücret alınmamaktadır.

–Başvuru Dili: Başvuru dilekçesinin Türkçe olması gerekir. Başvurucunun kendisini daha iyi ifade edebildiği başka bir dildeki başvurusu Kurumca haklı ve makul olduğu tespit edildiği takdirde kabul edilebilecektir.

–Başvuru Nasıl Yapılır: Başvuru, Yönetmeliğin ekinde yer alan ve Kurumun resmi internet sitesinde yayımlanan Gerçek Kişiler İçin Başvuru Formu veya Tüzel Kişiler İçin Başvuru Formu doldurulmak suretiyle yapılır. Yönetmelikte belirlenen zorunlu bilgi ve belgelerin bulunması koşuluyla form kullanılmadan da başvuru yapılabilir. Bu zorunlu hususlar; 

a)Başvurucu gerçek kişi ise;

1.Adı, soyadı ve imzası,

2. Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları için vatandaşlık kimlik numarası, yabancılar için pasaport numarası, uyruğu ve varsa kimlik numarası,

3. Tebligata esas yerleşim yeri veya iş adresi,

4. Aleyhine başvuru yapılan kamu kurum ve kuruluşları, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, gerçek kişiler ve özel hukuk tüzel kişileri, başvuru konusu ve talep,

5. İlgili tarafa başvuru tarihi ve ilgili tarafın cevap tarihi,

6. Varsa bildirime esas elektronik posta adresi, telefon ve faks numarası 

b)Başvurucu tüzel kişi ise;

1. Unvanı,

2. Tebligata esas adresi, telefon numarası ve varsa elektronik tebligat adresi,

3. Yetkili kişinin adı, soyadı, unvanı, imzası ve varsa bildirime esas elektronik posta adresi, telefon ve faks numarası,

4. Aleyhine başvuru yapılan kamu kurum ve kuruluşları, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, gerçek kişiler ve özel hukuk tüzel kişileri, başvuru konusu ve talep,

5. İlgili taraf başvuru tarihi ve ilgili tarafın cevap tarihi,

6. Yetkili kişinin yetki belgesinin aslı veya onaylı örneği,

7. Varsa merkezi tüzel kişilik numarasıdır.

Elektronik ortamda yapılacak başvurularda da bu hususların bulunması gerekir. Haklı bir nedenin bulunması hâlinde başvuru yapılan yerde formun doldurulmasına yardımcı olunmak suretiyle sözlü yapılan başvurular da kabul edilebilir. Başvuruların okunaklı ve anlaşılır bir şekilde yazılması veya doldurulması gerekir. Başvuru konusuna ilişkin bilgi ve belgeler mevcutsa bunlar da başvuruya eklenir. Başvuruların kanuni temsilci veya vekil aracılığıyla yapılması mümkündür. Bu durumda temsilcinin veya vekilin yetki belgesinin sunulması gerekir.

– İhlalin İspatı: Başvuran, iddiasının gerçekliğine ilişkin kuvvetli emareleri ve karine oluşturan olguların varlığını ortaya koyduğu takdirde, ihlale muhatap olan karşı tarafın ayrımcılık yasağını ve eşit muamele ilkesini ihlal etmediğini ispat etmesi gerekir.

-Başvurunun Ön şartı: Başvurucu, Kurum’a başvurmadan önce Kanun’a aykırı olduğunu iddia ettiği uygulamanın düzeltilmesini ilgili taraftan talep etmek zorundadır. Ancak talebin reddedilmesi veya otuz gün içerisinde cevap verilmemesi hâlinde Kuruma başvuru yapılabilecektir. Telafisi güç veya imkânsız zararların doğması ihtimali bulunan hâllerde ise Kurum bu şartları aramadan başvuruları kabul edebilir. İş Kanunu’nun 5. Maddesi kapsamındaki iş ilişkisinde dil, ırk, renk, cinsiyet, engellilik, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayrımcılık ihlallerinin başvurunun konusunu oluşturduğu hallerde ilgili mevzuatta belirlenen şikayet usulleri uygulandıktan sonra herhangi bir yaptırım alınamadığı takdirde Kurum’a başvurulabilecektir.

-Kurumun Re’sen İncelemesi: Kurum, insan hakları ve ayrımcılık yasağı ihlallerine ilişkin kendiliğinden; ilgilinin başvurusu olmaksızın inceleme yapabilir.  Yapılan incelemeler için ihlal mağdurunun şahsen belirlenebilir olduğu durumlarda kendisinin veya kanuni temsilcisinin açık rızasının alınması gerekir. Ancak, çocuğun yüksek yararı gerekiyorsa kanuni temsilcisinin rızası aranmamaktadır.

-Gizlilik: Başvurularda, vesayet ya da koruma altında olanlar ve çocukların doğrudan, mağdur ya da mağdurların ise talep etmeleri halinde kimlik bilgileri gizli tutulur.

-Başvurunun İncelenmesi: Kurum, başvuruyu öncelikle söz konusu Kanun ve Yönetmelik kapsamında kabul edilebilirlik bakımından önincelemeye tabi tutar. Öninceleme şartlarının bulunduğunun anlaşılması haline Kurum ihlal incelemesine geçer. Bu noktada kurum ihlal iddiasına muhatap olan tarafın yazılı savunmasını alır. Bu savunma başvurucuya iletilerek kendisinden görüşünü bildirmesi istenir. Kurum, ihlal incelemesine yönelik olarak her türlü bilgi ve belgeyi ilgililerden talep etmeye, bilirkişi görevlendirmeye, tanık dinlemeye yetkilidir.

-Uzlaşma Yolu: Kurum Başkanı, incelemenin özelliğine göre, ihlal iddiasına muhatap olan tarafın ve başvurucunun görüşlerinin alınmasından sonra, kendiliğinden veya talep üzerine tarafları uzlaşmaya davet edebilir. Uzlaşma; insan hakları veya ayrımcılık yasağı ihlali olduğu iddia olunan uygulamaya son verilmesi, mağdur açısından bu sonucu sağlayacak çözümleri içerebilir veya mağdura belli bir tazminatın ödenmesi biçiminde olabilir.

-Başvuruları Sonuçlandırma Süresi: Kurum, başvuruları başvuru tarihinden itibaren en geç üç ay içinde sonuçlandırır. Bu süre, bir defaya mahsus olmak üzere en fazla üç ay uzatılabilir.

-Başvuru Sonucu Verilecek Karar: İnceleme sonucunda başvurunun yerinde olduğu kanaatine varılırsa ihlal kararı verilir. Bu kararla birlikte ayrımcılık yasağının ihlalinin etki ve sonuçlarının ağırlığı, failin ekonomik durumu ve çoklu ayrımcılığın ağırlaştırıcı etkisi dikkate alınarak ihlalden sorumlu olan kişiler hakkında bin Türk lirasından on beş bin Türk lirasına kadar idari para cezası uygulanır. Kurum’un ihlal kararı ilgili merciin herhangi bir işlem tesis etmesi veya eylemde bulunmasını içerebilir. İlgili merci otuz gün içinde herhangi bir işlem tesis etmez veya eylemde bulunmaz ise durmuş olan dava açma süresi kaldığı yerden işlemeye başlar.

-Sonuç: Söz konusu Kanun ile insan haklarının korunması amaçlanmış ve insan hakları ihlallerinin giderilmesi için vatandaşlara diğer kanun yollarına ek olarak Kurum nezdinde bir başvuru yolu öngörülmüştür. Kanun’un amacına ulaşması bakımından Kurum’un etkili bir şekilde çalışması, başvuruları zamanında incelemesi, incelemeleri yaparken tarafsız ve bağımsız olması oldukça önem taşımaktadır. Ayrıca, Kurum’un nihai kararlarındaki yaptırımların uygulanabilirliği de ihlallerin giderilmesi ve Kanun’un amacına ulaşmasında etkilidir. Kurum’un öngörüldüğü şekilde işlerlik kazanması halinde Türkiye’de insan hakları konusunda ciddi ilerlemeler sağlanacağı açıktır.